Geçtiğimiz günlerde uzun süredir yurt dışında yaşayan bir cemaat ve tarikat liderinin ölüm haberi, kamuoyunda geniş yankı uyandırdı. Hükümetin 2013 yılında bu cemaatle mücadeleye başlamasından önce, büyük bir ekonomik gücü bu liderin kontrolündeki bir örgüt yönetiyordu. Sıfırdan kurulan bu yapılanma, birkaç on yıl içinde ülkenin en büyük ekonomik ve toplumsal güçlerinden biri haline gelmişti. Peki, tarikatlar ve cemaatler neden ve nasıl bu kadar büyük bir güce sahip olabiliyor? Bu yazıda, bu yapının ekonomik dinamiklerini kısaca ele alacağım.Din, sosyal ağlar ve kurumların ayrılmaz bir parçası olarak kurumsal yapılar içinde önemli bir rol oynar. Toplumsal yaşamın neredeyse her alanını etkileyen din, hem resmi hem de gayri resmi kurumsal yapıların şekillenmesinde katkı sağlar ve bu da toplulukların ekonomik verimliliğini ve büyüme potansiyelini etkiler. Din ve refah üzerine yapılan kapsamlı ekonomik araştırmalara rağmen, birçok çalışma, dini toplulukların sosyal ağlar olarak oynadığı kritik rolü göz ardı etmektedir. Kiliseler ve diğer dini kurumlar, toplumsal faaliyetlerin önemli parçalarıdır ve bu ağlar, toplumsal davranışları ve ekonomik sonuçları etkileyen merkezler olarak işlev görür.Putnam, sosyal sermayeyi; güven, normlar ve ağlar gibi sosyal organizasyon unsurları aracılığıyla koordineli eylemleri kolaylaştıran ve gönüllü iş birliğini teşvik eden bir yapı olarak tanımlar. Sosyal ağlarda güven, karşılıklılık ve itibar oluşturarak kurumsal yapıyı güçlendiren sivil katılımın önemine dikkat çeker. Putnam’a göre, bir toplumda bu ağlar ne kadar yoğunsa, bireylerin karşılıklı fayda için iş birliği yapma olasılığı o kadar yüksektir. Sosyal ağlar, bireysel işlemlerde hile yapmanın maliyetini artırır, karşılıklılık normlarını güçlendirir, iletişimi kolaylaştırır ve bireylerin güvenilirliği hakkında bilgi akışını iyileştirir. Bu etkiler, ekonomideki işlem maliyetleriyle doğrudan ilişkilidir. Dinler, insanları birbirine bağlayan güçlü bir unsur olmuştur. Din, bir grubun devamlılığını ve dayanışmasını artıran bir mekanizma olarak işlev görür ve gruplar içinde iş birliğini teşvik ederek, gruplar arası rekabette avantaj sağlar. Greif, dini gruplarla ilgili iki tür itibar mekanizmasını tanımlar: Birinci mekanizma içseldir ve bireyin Tanrı’dan korkması ve dürüstlük emrine uyması nedeniyle güvenilir olduğunu gösterir. İkinci mekanizma ise dış faktörlere dayanır; dini gruplarda ihanetin cezası yüksektir ve bazen gruptan dışlanma ile sonuçlanabilir. Bu durum, bireyin dürüst olmayı tercih etmesine neden olur ve bireyin dürüst olacağına dair güvenilir bir taahhütte bulunmasını sağlar. Bu mekanizma, oyun teorisi modellerindeki karşılıklılık deneylerinin de desteklediği bir durumu ifade eder. Karşılıklı güven ve iş birliğine dayanan gruplar, olağanüstü başarılar elde edebilirler. Özellikle Amerika’daki erken dönem yerleşimlerde, dini toplulukların ana motivasyonunun kendi gruplarının hayatta kalması olduğu örneklerde bu durum gözlemlenebilir.Geleneksel toplumsal yapıya alternatif yaşam ve iş biçimleri sunan bu tarikat ve cemaatler, toplumda küçük ve birbirine sıkı sıkıya bağlı grupların oluşmasına neden olur. Bu gruplar, yeni iş girişimlerinin finansmanında, alım-satımda ve iş gücü temininde birbirlerine destek olmaya hazır hale gelirler. Geçmişte, özellikle Amerika’nın kuruluş aşamasında, ve günümüzde de, birçok anonim şirket doğrudan bu tür dini gruplardan ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, cemaatlerin ekonomik gücü ile oluşturdukları sosyal ağların niteliği kritik önem taşır. Cemaatlerin sosyal sermaye oluşturma kapasitesini nasıl şekillendirdiği ve sosyal ağlar aracılığıyla iş birliğini artırıp işlem maliyetlerini nasıl azalttığı ekonomik güçlerinde anahtar rolü üstlenir. Dinler, hem resmi hem de gayri resmi kurumsal kısıtlamaları etkilerken, aynı zamanda kendi organizasyonlarını ve sosyal ağlarını oluşturur. Bu ağlar, iş birliğini teşvik etme, işlem maliyetlerini azaltma ve dolayısıyla toplulukların ekonomik performansını şekillendirme konusunda önemli bir rol oynar. Cemaatlerin bu konudaki en büyük avantajı, grup içi dayanışma, güven ve düşük işlem maliyetleriyle ekonomik engelleri aşabilmeleridir. Ancak, bu durumun toplumsal açıdan son derece tehlikeli sonuçlar doğurabileceği de unutulmamalıdır.